Bài giảng Trao đổi nucleic acid

Chương 12
Trao đổi nucleic acid
12.1. Sự phân giải nucleic acid
12.1.1. Thủy phân nucleic acid
Sự thủy phân nucleic acid thành mononucleotide được xúc tác bởi các enzmie thủy phân tương ứng.
DNA nhờ desoxyribonuclease xúc tác biến đổi thành các desoxyribonucleotide cịn RNA do các ribonuclease xúc tác sẽ bị phân giải thành các ribonucleotide.
12.1.2. Phân giải mononucleotide
Mononucleotide bị phân giải bởi tác dụng của các phosphatase hoặc nucleotidase tạo nên các nucleoside và H3PO4. Các nucleoside lại tiếp tục bị thủy phân bởi các nucleosidase để tạo base nitơ và pentose.
Các sản phẩm của quá trình phân giải trên tiếp tục biến đổi
- H3PO4 tham gia vào các quá trình trao đổi saccharide hay các quá trình trao đổi chất khác.
- Base Nitơ tiếp tục bị phân giải tạo các sản phẩm tham gia vào quá trình trao đổi chất của tế bào.
12.1.3. Phân giải base purine
Adenine và guanine biến đổi thành xanthine, từ xanthine qua một số phản ứng tiếp theo để tạo sản phẩm cuối cùng là ure và glyoxylic acid.
Phản ứng 1 và 2 do enzime desaminase xúc tác, phản ứng 3 do xanthineoxydase và phản ứng 4 do allantoicase xúc tác.
12.1.4. Phân giải base pyrimidine
Các base pyrimidine bị phân giải tạo nên sản phẩm cuối cùng là NH3, CO2, β.amino isobutyric acid và alanine.
CO2, NH3 tạo ra trong các quá trình biến đổi trên được thải ra ngồi, cịn alanine và β.aminoisobutyric acid tiếp tục biến đổi như các amino acid khác.
12.2. Sinh tổng hợp nucleotide purine
Gốc purine được tạo ra từ nhiều thành phần khác nhau: CO2, aspartic acid, glycine, formate, glutamine.
Trong quá trình tổng hợp khung purine sẽ xảy ra đồng thời cả quá trình tổng hợp nucleotide. Tĩm tắt kết quả quá trình đĩ như sau:
Riboso5P + 2.glutamine + glycine + CO2 + 2 formate +
 aspactic acid + H2O → inosinic acid
Từ inosinic acid sẽ tạo nên GMP và AMP
- Inozinic acid + aspactic acid + GTP → AMP + fumaric acid– GDP + Pv
- Inozinic acid + NAD + ATP + NH3 → GMP + NADH2 + AMP + Pv
Ngồi ra, các nucleotide purine cịn cĩ thể được tổng hợp trực tiếp từ base purine và phosphoriboso-pyrophosphate (PRPP)
Adenine + PRPP → AMP + P-P
Guanine + PRPP → GMP + P-P
12.3. Sinh tổng hợp nucleotide pyrimidine
Khung pyrimidine được tạo ra từ NH3, CO2 và aspartic acid
Quá trình tổng hợp nucleotide pyrimidine xảy ra qua các giai đoạn sau: 
CO2 + NH3 + ATP → carbamyl-P 
Carbamyl-P + Aspactic acid → Orotic acid
Orotic acid + Riboso5P → UMP → CMP → TMP.
Các nucleotide pyrimidine cịn được tổng hợp trực tiếp từ base nitơ pyrimidine với PRPP
Uracil + PRPP → UMP + P-P
Thymine + PRPP → TMP + P-P
Cytosine + PRPP → CMP + P-P
12.4. Tổng hợp DNA
Quá trình tổng hợp DNA, hay cịn gọi là sự tái bản, cĩ ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống cơ thể liên quan đến cơ chế di truyền. Đây là một quá trình phức tạp cĩ sự tham gia của nhiều yếu tố và xảy ra nhiều hình thức.
Cĩ thể chia quá trình tái bản DNA thành 3 kiểu
- Tái bản bảo thủ. Là quá trình tổng hợp DNA từ 1 phân tử DNA gốc tạo ra 2 phân tử DNA con, trong đĩ cĩ 1 phân tử chính là phân tử DNA gốc cịn 1 phân tử được tổng hợp mới hồn tồn.
- Tái bản gián đoạn. Là quá trình tổng hợp DNA từ 1 phân tử DNA gốc tạo ra 2 phân tử DNA con cĩ các đoạn mới tổng hợp và các đoạn cũ của DNA gốc xen kẽ.
Hai hình thức tái bản trên ít phổ biến.
- Tái bản bán bảo thủ. Đây là hình thức tổng hợp DNA từ 1 phân tử DNA gốc tạo ra 2 phân tử DNA con, trong mỗi phân tử DNA con một chuỗi lấy từ DNA gốc và một chuỗi mới tổng hợp. Hình thức này đã được Meselson và Stahl phát hiện năm 1958 bằng thực nghiệm nuơi cấy E.coli. Trước hết E.coli được nuơi cấy trong mơi trường chỉ chứa 15N (Nitơ nặng) nên DNA được tổng hợp nên chỉ chứa 15N sẽ tạo nên phân tử DNA cĩ tỷ trọng cao hơn DNA thường. Sau đĩ chuyển E.coli vào mơi trường chứa 14N (Nitơ thường) và theo dõi, phân tích các thế hệ DNA mới được tạo ra bằng phương pháp li tâm phân đoạn với CSCl. Qua kết quả phân tích li tâm cho thấy ở thế hệ thứ nhất 100% phân tử DNA ở dạng lai, một chuỗi chứa 15N và 1 chuỗi chứa 14N. Ở thế hệ thứ 2 cĩ 50% dạng lai và xuất hiện 50% dạng 14N. Điều đĩ chứng tỏ cơ chế tái bản DNA là dạng bán bảo thủ.
12.4.1. Các yếu tố tham gia tái bản DNA
- DNA khuơn. Để tổng hợp phân tử DNA mới cần cĩ phân tử DNA làm khuơn. DNA vừa làm chức năng khuơn vừa tham gia trong sản phẩm của quá trình tổng hợp.
- Nguyên liệu. Để tổng hợp DNA mới cần cĩ các nguyên liệu. Nguyên liệu là các desoxy Ribonucleotide Triphosphate (dATP, dGTP, dCTP, dTNP) dTMP vừa làm nguyên liệu vừa cung cấp năng lượng cho quá trình tổng hợp DNA mới.
- Enzyme. Tham gia xúc tác quá trình tái bản DNA cĩ nhiều loại enzyme
+ DNA-polymerase,
+ Topoisomerase,
+ Helicase,
+ DNA-ligase.
- Protein. Cĩ nhiều loại protein tham gia vào quá trình tái bản DNA với chức năng hỗ trợ, kích thích …
+ Protein bám sợi đơn SBS,
+ Protein DnaA,
+ Protein DnaB,
+ Protein DnaG.
12.4.2. Cơ chế tái bản DNA ở procariote
12.4.2.1. Giai đoạn mở đầu
- Protein DnaB làm nhiệm vụ mở xoắn DNA bằng cách phân hủy các liên kết hydrogen giữa 2 chuỗi, tách 2 chuỗi ra tạo nên chạc tái bản.
- Protein SBS đến gắn vào chạc tái bản.
- Primase xúc tác sự tạo RNA mỗi bổ sung vào chuỗi khuơn 3’-5’.
12.4.2.2. Giai đoạn kéo dài
* Tổng hợp chuỗi sớm
- Trên chuỗi khuơn 3’-5’ sau khi tạo đoạn RNA mồi, các nucleotide tiếp tục đến gắn vào đầu 3’-OH của chuỗi theo nguyên tắc bổ sung với chuỗi làm khuơn nhờ enzyme DNA-polymerace III xúc tác.
- Chuỗi sớm được tổng hợp liên tục, tháo xoắn đến đâu các nucleotide tự do trong mơi trường tế bào tương ứng bổ sung với các nucleotide trên chuỗi khuơn lần lượt đến gắn vào đầu 3’-OH bằng cách tạo liên kết phosphodiester với nucleotide cuối cùng đầu 3’. Đồng thời pirophosphate được tách ra.
* Tổng hợp chuỗi muộn
Trên chuỗi khuơn 3’-5’ của DNA khuơn, chiều tháo xoắn và chiều tổng hợp ngược nhau nên quá trình tổng hợp khơng diễn ra liên tục mà tạo ra các đoạn okazaki ngược chiều với chiều phát triển của chạc tái bản.
Mỗi đoạn okazaki cĩ RNA mồi riêng được tổng hợp nhờ primase. Mồi được tổng hợp bỏ sung với chuỗi khuơn 5’-3’ và ngược chiều tháo xoắn. Quá trình tháo xoắn xảy ra được một đoạn khoảng 300 nucleotide mới tổng hợp RNA mồi theo chiều ngược lại.
Xúc tác cho quá trình tổng hợp chuỗi muộn là phức hợp protein cĩ tên là primosom. Primosom di chuyển trên chuỗi khuơn 5’-3’ và tiến hành tổng hợp đoạn RNA mồi nhờ primase sau đĩ tổng hợp tiếp đoạn DNA bổ sung vào chuỗi khuơn nhờ DNA-polymerase tạo nên đoạn Okazaki.
Sau khi đoạn Okazaki hồn chỉnh, RNA mồi được tách ra nhờ DNA-polymerase I sau đĩ thay vào vị trí đoạn RNA mồi là đoạn DNA tương ứng. Sau cùng nhờ DNA-ligase nối 2 đoạn Okazaki lại với nhau.
12.4.2.3. Giai đoạn kết thúc
Quá trình kéo dài cứ tiếp diễn cho đến khi hết phân tử DNA khuơn. Kết quả từ 1 phân tử DNA khuơn tạo ra 2 phân tử DNA mới, trong mỗi phân tử DNA mới cĩ 1 chuỗi mới được tổng hợp từ các nucleotide trong mơi trường, cịn một chuỗi là của DNA khuơn.
12.4.3. Tái bản DNA ở Eucariote
Ở Eucariote quá trình tái bản DNA cơ bản giống ở procariote nhưng cũng cĩ một sĩ đặc trưng riêng.
-  Trên một phân tử DNA khuơn quá trình tái bản xảy ra đồng thời ở nhiều điểm.
-  Vận tốc tái bản chậm hơn ở procariote
+ Ở procariote vận tốc 500 nucleotide/S.
+ Ở Eucariote vận tốc 50 nucleotide/S.
-  Một số enzyme khác ở procariote
+ DNA polymerase a,
+ DNA polymerase b,
+ DNA polymerase g,
+ DNA polymerase d.
12.5. Tổng hợp RNA (sao mã)
12.5.1. Các yếu tố tham gia tổng hợp RNA
12.5.1.1. Khuơn
Để tổng hợp RNA cần cĩ khuơn. Khuơn cĩ thể là DNA, cũng cĩ thể là RNA.
Ở phần lớn các sinh vật RNA được tổng hợp từ DNA, do DNA làm khuơn. Phân tử DNA làm khuơn chỉ sử dụng 1 đoạn, tương ứng 1 gen để tổng hợp nên 1 phân tử RNA. Như vậy từ 1 phân tử DNA cĩ thể tổng hợp ra nhiều RNA. Đồng thời trên 2 chuỗi của DNA, chỉ sử dụng chuỗi 3’-5’ làm khuơn.
12.5.1.2. Nguyên liệu
Cùng như tổng hợp DNA, trong quá trình tổng hợp RNA cần các Ribonucleotide-Triphosphat làm nguyên liệu và nguồn năng lượng.
12.5.1.3. Các enzim và protein
* RNA-polymerase. Cĩ 2 loại RNA-polymerase, một loại xúc tác quá trình tổng hợp RNA từ DNA một loại xúc tác quá trình tổng hợp RNA từ RNA.
Ở procariote RNA-polymerase cĩ cấu tạo phức tạp. Phân tử RNA-polymerase gồm 5 tiểu đơn vị a, b, g, w, d
Tiểu đơn vị
Số lượng
M
Chức năng
a
2
40.000
Nhận biết vị trí mở đầu
b
1
155.000
Tạo liên kết P-diester
g
1
165.000
Gắn DNA khuơn
w
1
95.000
Chưa rõ
d
1
95.000
Nhận biết chuỗi làm khuơn và điểm mở đầu
* Yếu tố Rho (r): Rho là một loại protein tham gia vào quá trình kết thúc tổng hợp RNA.
12.5.2. Cơ chế sao mã
12.5.2.1. Giai đoạn mở đầu
Bước vào giai đoạn mở đầu RNA-polymerase tách yếu tố r ra khỏi enzyme.
Lõi enzyme tiến hành mở xoắn DNA.
Yếu tố r nhận biết biết chuỗi làm khuơn và điểm mở đầu nhờ các tín hiệu trên promotor.
Hai chuỗi DNA tách ra 1 đoạn 30 nucleotide tạo nên vùng sao mã.
Chuỗi đơn của DNA (chuỗi 3’-5’) nhận 1 nucleotide gắn bổ sung vào nucleotide mở đầu trên DNA. Tiếp theo nucleotide thứ 2 đến gắn với nucleotide đầu bằng liên kết phosphodiester và tạo liên kết bổ sung với nucleotide trên chuỗi khuơn. Sau khi liên kết phosphodiester đầu tiên này được tạo ra, yếu tố r tách khỏi vùng sao mã và kết thúc giai đoạn mở đầu.
12.5.2.2. Giai đoạn kéo dài chuỗi
Nhờ lõi enzyme các nucleotide trong mơi trường đến kéo dài chuỗi theo nguyên tắc bổ sung với các nucleotide trên chuỗi khuơn DNA.
Quá trình kéo dài chuỗi xảy ra rất phức tạp gồm nhiều phản ứng liên hồn tạo ra sự ổn định của vùng mở xoắn. Quá trình xảy ra theo trình tự sau:
-  Tháo xoắn trên DNA khuơn đầu 3’ chuỗi khuơn.
-  Kéo dài thêm 1 nucleotide trên chuỗi RNA.
-  Tháo xoắn kép lai DNA-RNA đầu 5’.
-  Đĩng xoắn trên DNA khuơn đầu 5’.
Quá trình cứ diễn ra theo chu kỳ nhờ lõi enzyme xúc tác cho đến khi gặp tín hiệu kết thúc.
12.5.2.3. Giai đoạn kết thúc
Cĩ 2 kiểu kết thúc: kết thúc nhờ yếu tố Rho và kết thúc khơng nhờ yếu tố Rho.
- Kết thúc nhờ yếu tố Rho: trên bề mặt của một số vị trí kết thúc cĩ loại protein Rho. Rho di chuyển trên RNA mới được tổng hợp và đi tới vùng sao mã, ở đĩ Rho làm nhiệm vụ tách xoắn lai DNA-RNA, giải phĩng RNA và kết thúc quá trình sao mã.
- Kết thúc khơng cần yếu tố Rho: Trên RNA cĩ 1 đoạn cĩ cấu trúc ngược chiều (palindrome) khi sao mã tạo ra vùng palindrome, vùng này sẽ tạo liên kết kép hình thành cấu trúc cái kẹp tĩc nên làm ngừng quá trình sao mã.
12.5.3. Quá trình trưởng thành của RNA
Phân tử RNA được sao từ DNA là proRNA. Từ proRNA phải qua quá trình biến đổi phúc tạp mới tạo RNAm.
12.5.3.1. Gắn mũ vào đầu 5’
ProRNA chưa cĩ mũ nên trước hết cần gắn thêm mũ vào đầu 5’ của Pro-RNA. Mũ được tổng hợp sẵn trong nhân. Mũ được gắn vào đầu 5’ bằng liên kết anhydric acid với nhĩm Triphosphate của ProRNA chứ khơng gắn vào đầu 3’ như quá trình kéo dài chuỗi.
12.5.3.2. Gắn đuơi vào đầu 3’
	Cũng như mũ, đuơi của RNAm khơng mã hĩa trong gen mà được tổng hợp riêng trong nhân. ProRNA chưa cĩ đuơi. Đuơi được nối vào với ProRNA ở đầu 3’ nhờ polyA-polymerase.
12.5.3.3. Cắt bỏ các đoạn Intron trên proRNA.
Trên Pro-RNA cĩ các đoạn khơng mã hĩa amin acid (Intron I) cho nên để tạo ra RNAm cần cắt bỏ các đoạn I và nối các đoạn mã hĩa (Exon-E) lại.
Để tín hiệu di truyền được truyền đạt chính xác, sự cắt nối cần cĩ độ chính xác cao vì chỉ cần cắt sai 1 nucleotide sẽ làm thay đổi tồn bộ các mã di truyền phía sau vị trí cắt.
Giữa các đoạn E và I cĩ các trình tự nucleotide đặc trưng giống nhau ở mọi pro-RNA.
- Đầu 3’ của E ở phía trước luơn là AG,
- Đầu 5’của E ở phía sau luơn là G,
- Đầu 5’ của I luơn là GU,
- Đầu 3’ của I luơn là G.
Trong Intron cĩ một đoạn cĩ vai trị quan trọng trong cơ chế cắt nối của pro-RNA. Đĩ là vị trí tách nhánh. Qua vị trí này, dưới tác động của enzyme cắt. Các Intron bị cắt bỏ ra và các Intron nối lại với nhau.
Kết quả của quá trình biến đổi trên tạo nên phân tử RNAm trưởng thành tham gia vào quá trình dịch mã.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tài liệu tiếng Việt
1. Trần Thị Ân (chủ biên). 1979. Hĩa sinh đại cương (tập I, II). NxB KH&KT. Hà Nội.
2. Phạm Thị Trân Châu, Trần Thị Áng. 2000. Hĩa sinh học. Nxb Giáo dục. Hà Nội.
3. Nguyễn Bá Lộc. 1997. Hĩa sinh. Nxb Giáo dục. Hà Nội
Tài liệu dịch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982
Sinh hĩa học hiện đại theo sơ đồ. Nxb Y học. Hà Nội.
Tài liệu tiếng nước ngồi
1. Farkas G. 1984. Nưvényi anyagcsereélettan. Akadémiai Kiadĩ Budapest.
2. Lehninger A. L., 2004. Principle of Biochemistry, 4th Edition. W.H Freeman.