Để có một giờ lên lớp đạt hiệu quả theo tinh thần đổi mới phương pháp dạy học

Phòng GD - ĐT Thuận Thành 
Để có một giờ lên lớp đạt hiệu quả
theo tinh thần đổi mới phương pháp dạy học
Ngành giáo dục Thuận Thành là một đơn vị triển khai khá sớm việc đổi mới PPDH và đã có những kết quả bước đầu đáng ghi nhận. Nhìn chung giáo viên đã có những đổi mới về nhận thức, nắm được những đặc trưng của PPDH mới, bước đầu tích luỹ được một số kinh nghiệm. Tuy nhiên vẫn còn không ít giáo viên lúng túng từ khâu soạn giáo án, cách tổ chức các hoạt động nhận thức của học sinh, các biện pháp và kĩ thuật lên lớp theo hướng đổi mới, nhất là các giáo viên năng lực hạn chế và giáo viên mới ra trường. 
 Qua thực tế chỉ đạo và dự giờ thăm lớp, chúng tôi đưa ra một số ý kiến về cách thiết kế một giáo án và tổ chức các hoạt động nhận thức của học sinh nhằm nâng cao hiệu quả giờ lên lớp.
A- giáo viên phải thiết kế được một giáo án tốt: 
Tuỳ theo đặc trưng môn học, loại bài khác nhau, lớp học khác nhau để thiết kế giáo án cho phù hợp. Nhìn chung một giáo án tốt theo tinh thần đổi mới phải là giáo án hướng tới HS, lấy HS làm trung tâm . Học sinh với vai trò chủ động phải được làm việc nhiều hơn (làm việc trực tiếp với văn bản, tư liệu, tranh ảnh, bản đồ, làm thí nghiệm thực hành...), được nghĩ nhiều hơn (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp, tư duy rút ra kết luận), được nói nhiều hơn (trao đổi với bạn, với thầy, phát biểu nhận thức của mình về nội dung bài học)... Giáo viên với vai trò chủ đạo phải là người tổ chức hướng dẫn, điều khiển các hoạt động, là người cung cấp thông tin, là trọng tài trong các buổi thảo luận ... để hướng tới mục tiêu bài học đề ra.
Đồng thời kết cấu của giáo án phải đảm bảo tính hợp lí, phù hợp với lôgic môn học, tiết học và lôgic nhận thức của học sinh.
I -Kết cấu một giáo án:
	Trong thực tế không thể có một mẫu giáo án cố định nào cho các môn, mà phải tuỳ theo từng môn học, thậm chí từng loại bài, dạng bài, từng lớp học mà thiết kế các giáo án khác nhau cho phù hợp để tổ chức một tiết dạy đạt hiệu quả cao nhất.
	Qua thực tế chỉ đạo và dạy học, chúng tôi đưa ra một mô hình thiết kế “giáo án mở” gồm những phần cứng sau:
	I- Mục tiêu bài học.
	II- Chuẩn bị tài liệu, đồ dùng.
	III- Tiến hành bài mới (tổ chức sơ bộ lớp học, vào bài, thiết kế các hoạt động dạy và học chủ yếu)
	IV- Luyện tập - Củng cố.
	V- Hướng dẫn bài tập về nhà. 
II- Một số yêu cầu của từng phần:
Mục tiêu bài học: 
Cần xác định rõ mục tiêu về kiến thức, thái độ, rèn luyện kĩ năng; mục tiêu bồi dưỡng năng lực nhận thức, phẩm chất tư duy, vận dụng kĩ năng vào thực tiễn. Cũng cần xác định mục tiêu chung cho cả lớp và mục tiêu riêng cho một số nhóm học sinh đặc biệt. 
Tóm lại ngoài mục tiêu bài học mà SGK và SGV đã xác định, GV cần điều chỉnh sao cho mục tiêu bài học phải cụ thể, sát với yêu cầu của chương trình, phù hợp với trình độ học sinh, với hoàn cảnh và điều kiện dạy học của từng địa phương, giúp GV định hướng tốt cho bài giảng. 
 2- Chuẩn bị tài liệu, đồ dùng, phương tiện dạy học:
	Để chuẩn bị tốt một giờ dạy, giáo viên cần chuẩn bị đầy đủ tài liệu, đồ dùng, phương tiện dạy học có liên quan đến bài học. Đây là yêu cầu bắt buộc và GV cần phải có ý thức chuẩn bị thường xuyên, biết cách sử dụng và hướng dẫn học sinh sử dụng đồ dùng thí nghiệm , biết làm thêm những DDDH chưa có hoặc thấy cần thiết.
Tiến trình bài mới: 
Về các khâu bước của quá trình lên lớp, ở đây chúng ta chỉ coi là tương đối, tuyệt nhiên không áp đặt một cách máy móc. Thí dụ như khâu ổn định tổ chức lớp và kiểm tra không nhất thiết chỉ làm vào đầu giờ mà trong thực tế phải tiến hành trong suốt cả tiết dạy.
Như trên đã trình bày, tuỳ theo từng môn, từng bài, từng lớp học và bản lĩnh sư phạm của từng GV mà thiết kế giáo án cho phù hợp về nội dung cũng như cách trình bày. Song cần thống nhất một số vấn đề chung sau đây:
a) Tổ chức sơ bộ lớp học: (trình bày ở phần sau).
b) Vào bài: (trình bày ở phần sau).
c) Thiết kế các hoạt động của thầy và trò:
Giáo viên dựa vào nội dung của bài mới trong SGK, tham khảo SGV và các tài liệu khác để thiết kế các hoạt động của thày và trò, mỗi hoạt động tương ứng với một nội dung của bài, song không nên qúa phụ thuộc vào SGK, tài liệu mà cần chủ động sáng tạo chuyển hoá thành cách làm riêng của mình.
Mỗi một hoạt động, mỗi một nội dung khi thiết kế cần chú ý các vấn đề sau:
- Xác định kiến thức mới, xây dựng các vấn đề cần tích hợp, những điểm đồng qui trong một môn, trong nhiều môn của bài học. Xác định các kĩ năng cần hình thành, cần rèn luyện cho học sinh. Xác định những phần học sinh phải tự học.
- Xác định các vấn đề cần giải quyết, xây dựng hệ thống các câu hỏi phù hợp, dự kiến các phương án giải quyết một vấn đề, dự kiến các tình huống và cách xử lí. Dự kiến các kết luận cho từng phần và chuyển ý. Dự kiến thời gian cho các hoạt động.
- Chuẩn bị các phiếu học tập các nhiệm vụ của học sinh, các đê bài, các câu hỏi để kiểm tra đánh giá. Chuẩn bị các tài liệu đồ dùng, phương tiện dạy học phù hợp với từng nội dung. Dự kiến các hình thức học tập, các phương pháp dạy học phù hợp. Dự kiến cách trình bày: Kẻ cột, nội dung ghi trong giáo án, phần ghi trên bảng... cho cụ thể rõ ràng.
*Lưu ý: áp dụng phương pháp dạy học nào thì cần tuân thủ qui trình và tập hợp các kĩ thuật tương ứng của phương pháp dạy học đó.
Luyện tập - Củng cố:
Giáo viên cần xác định đúng những kiến thức và kĩ năng cần luyện tập, củng cố theo mục tiêu bài học đề ra. Chú trọng mục tiêu bồi dưỡng năng lực nhận thức, tư duy, năng lực tự học và rèn luyện các kĩ năng học tập, kĩ năng vận dụng vào thực tiễn, khả năng ứng dụng linh hoạt từ kiến thức bài học để giải quyết một vấn đề trong thực tiễn.
- Luyện tập, củng cố phải đảm bảo đủ các yêu cầu: từ thấp tới cao, từ dễ đến khó, đảm bảo tính đa dạng hệ thống và tuân theo qui trình: Xác định rõ nhiệm vụ - Hướng dẫn gợi ý phương hướng, định hướng chung để giải quyết nhiệm vụ - Làm mẫu- Tổ chức luyện tập (xây dựng nhiều hình thức luyện tập khác nhau).
Hướng dẫn HS học ở nhà:
Giáo viên cần giành thời gian cần thiết để hướng dẫn học sinh học ở nhà theo hướng: Giao nhiệm vụ cho học sinh (làm bài tập cũ, đọc và chuẩn bị bài mới ... nên có bài tập dễ và khó, yêu cầu từ đơn giản đến phức tạp), hướng dẫn gợi ý các vấn đề khó, hướng dẫn phương pháp tự học.
B- Giáo viên phải biết tổ chức, điều khiển các hoạt động nhận thức của học sinh trong giờ học:
	Trong thực tế, tổ chức dạy học theo giáo án đã thiết kế thành công đến mức độ nào là phụ thuộc vào kinh nghiệm và năng lực sư phạm của từng giáo viên. Nhìn chung, trong giờ dạy GV cần phải quan tâm tới sự tương tác giữa ba yếu tố: Hoạt động của thầy (chủ đạo), hoạt động của trò (chủ động) và môi trường sư phạm (môi trường hướng tới người học).
I- Tổ chức sơ bộ lớp học:
Các vấn đề thông thường như chào hỏi, kiểm tra sĩ số, vệ sinh lớp học, việc chuẩn bị và tư thế học tập của học sinh ... thường diễn ra nhanh chóng xong không thể thiếu được và phải đạt được các yêu cầu: Tạo không khí thân mật cởi mở, tạo tâm thế sẵn sàng học tập cho học sinh, kiên quyết không tiến hành bài dạy khi lớp học còn ồn ào, mất trật tự.
II- Vào bài:
Có thể coi đây là khâu “khởi động” nhằm tập trung sự chú ý của học sinh vào bài học. Có nhiều cách vào bài (nêu một vấn đề, đưa ra bài tập có liên quan đến bài học mới, kể một câu chuyện, xem một đoạn băng, quan sát một mẫu vật, tranh ảnh, nêu một hiện tượng một sự việc, một vấn đề thực tế ... có liên quan), song cần đạt được các yêu cầu: tạo ấn tượng, tập trung sự chú ý, tạo hứng thú học tập, đưa học sinh vào tình huống có vấn đề.
III- Tổ chức điều khiển các hoạt động học tập:
Nếu thiết kế giáo án theo phương pháp và hình thức dạy học nào thì GV tổ chức điều khiển các hoạt động theo phương pháp và hình thức dạy học đó. Cần quan tâm đến một số vấn đề chính sau:
 1- Tạo hứng thú học tập: Giáo viên phải cho HS độc lập tìm tòi, độc lập làm, nói và nghĩ, luôn tạo ra những tình huống có vấn đề. Cần biết tạo ra các mối quan hệ Thầy - Trò, Trò - Trò chan hoà, dân chủ, cởi mở tạo ra không khí vui vẻ và niềm mong đợi đến giờ học.
 2- Giao nhiệm vụ cho học sinh: Giáo viên phải thường xuyên giao nhiệm vụ cho học sinh để các em được làm nhiều, nói nhiều, nghĩ nhiều (Một trong những nguyên nhân HS mất trật tự trong giờ học là đầu, tay, mắt của các em không có việc làm). Các nhiệm vụ cần được chuẩn bị sẵn, các yêu cầu phải rõ ràng, cần giành thời gian cho HS được suy nghĩ rồi mới yêu cầu trả lời hoặc báo cáo kết quả. Tránh việc giao nhiệm vụ hay nêu vấn đề, câu hỏi một cách hình thức rồi yêu cầu học sinh trả lời ngay. Hãy biết giành thời gian cho các hoạt động bên trong của học sinh, từng bước xây dựng nề nếp, thói quen, cách học cho HS.
 3- Chỗ đứng của giáo viên: GV nên đứng ở vị trí thuận lợi để quan sát toàn bộ lớp học và chỉ dẫn HS quan sát nhìn rõ ĐDDH, cũng có thể đi xuống dưới lớp để kiểm tra, xem xét uốn nắn việc học của HS song khi nói cần phải giao diện với HS, tránh nói khi GV quay mặt vào bảng hoặc đứng thiếu tính sư phạm.
 4- Ngôn ngữ, giọng nói, nhịp độ nói: Ngôn ngữ nói phải chính xác, giản dị, tránh các từ khoa trương, cầu kì. Giọng nói nên truyền cảm, rõ ràng và có nhịp điệu, phải quan sát HS để điều chỉnh nhịp độ nói. Những phần khó, những qui tắc, định nghĩa, kết luận; các tài liệu mới cần nói chậm hơn. Nhìn chung nên nói ít, nói đủ và đúng lúc.
 5- Xử lí tình huống: Có 2 loại tình huống: nảy sinh từ công tác tổ chức lớp (HS vào lớp muộn, mất trật tự, các sự cố thuộc phòng học...); nảy sinh từ nội dung bài học (các ý kiến từ khâu điều hành HS, các ý kiến đúng sai, trái ngược nhau hoặc không có ý kiến...). Nhìn chung nếu có phương án dự kiến chuẩn bị trước là tốt nhất. Xử lí tình huống cần tế nhị, tinh tế, tôn trọng HS, giữ bầu không khí học tập, tránh làm mất hứng thú học tập của HS. Các tình huống ngoài phương án có sẵn hoặc phát sinh cần bình tĩnh xử lí, nếu chưa giải quyết được cần phải hẹn khất lại vì lí do thời gian hay tiến độ bài học để suy nghĩ kĩ rồi trả lời sau.
 6- Kết luận chuyển ý: Mỗi hoạt động, mỗi vấn đề đều phải thực hiện trọn vẹn rồi mới hướng dẫn HS khái quát rút ra bản chất hay kết luận, GV bổ sung điều chỉnh sau đó mới chuyển sang phần khác. Phải tuỳ từng nội dung để có lời dẫn hay tạo mối liên kết khi chuyển ý sao cho đạt được sự liên tiếp hay lôgíc của nội dung bài học. 
 7- Phân phối thời gian hợp lí, tiết kiệm: Cần phân bố thời gian thích hợp cho mỗi phần, đặc biệt các bài dài cần ưu tiên thời gian cho các trọng tâm. Tuy nhiên cần co dãn linh hoạt trong quá trình tổ chức tiết dạy. Tránh việc ghi bảng dài dòng, nói nhiều, đi lại nhiều trong lớp, không thuộc giáo án, sử dụng ĐDDH lúng túng không thuần thục...
 8- Tổ chức kiểm tra, đánh giá HS: Kiểm tra đánh giá HS được tiến hành trong cả tiết học, đầu giờ có thể không kiểm tra. Kiểm tra để nắm được thông tin về về kết quả giờ học mà điều chỉnh cách dạy, cách học. Cách kiểm tra cũng nên linh hoạt, nội dung kiểm tra cần kiểm tra 2 cấp độ tư duy của HS (Cấp độ thấp: ghi nhớ tái hiện; cấp độ cao: tư duy sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề, vận dụng vào thực tiễn). Hình thức kiểm tra cần phong phú và kết hợp các hình thức truyền thống, trắc nghiệm khách quan, thực hành thí nghiệm, các bài tập ở cấp độ khác nhau. Cần chuẩn bị tốt các điều kiện cho kiểm tra.
 9- Sử dụng các đồ dùng phương tiện học tập: Các đồ dùng phương tiện dạy học bao gồm: bảng viết, lời nói, giáo án, SGK, băng hình, tranh ảnh, bản đồ, các mẫu vật, thiết bị thí nghiệm, phiếu học tập, dụng cụ máy chiếu, vi tính, đồ dùng tự làm của thầy và cả của trò ... GV cần biết sử dụng đúng lúc, đúng chỗ với tư cách là phương tiện nhận thức chứ không đơn thuần là minh hoạ giản đơn sao cho đạt hiệu quả. Điều quan trọng là GV cần có ý thức thường xuyên sử dụng ĐDDH.
 10- Kết hợp các hình thức học tập: Cần kết hợp các hình thức học tập khác nhau và phù hợp với nội dung bài học như: hình thức học đồng loạt, học theo nhóm, học cá biệt hoá, ngoại khoá, chuyên đề tự chọn, tham quan thực hành... Thông thường trong một tiết học GV thường sử dụng hình thức học đồng loạt và chia nhóm, các hình thức học tập khác ít được áp dụng. Tuy nhiên khi vận dụng còn máy móc. GV phải xác định được nội dung bài học nào cần áp dụng hình thức chia nhóm, nội dung nào nên học tập trung hoặc áp dụng các hình thức học tập khác. Không nên áp đặt khiên cưỡng và mỗi hình thức học tập đều được điều khiển bằng một qui trình riêng.
 11- Kết hợp sử dụng các phương pháp dạy học: Có nhiều phương pháp dạy học hiện đại và phương pháp truyền thống, vấn đề là lựa chọn, kết hợp, sử dụng. GV nên sử dụng tập trung vào một số phương pháp như: vấn đáp, giải quyết vấn đề, phương pháp hợp tác và các phương pháp truyền thống (nhóm phương pháp dùng lời, nhóm phương pháp trực quan, nhóm phương pháp thực hành) theo tinh thần đổi mới. 
C- kết luận :
	Đổi mới cách soạn giáo án và cách tổ chức các hoạt động nhận thức của HS theo tinh thần đổi mới nhằm nâng cao hiệu quả giờ dạy là một quá trình lâu dài đòi hỏi GV phải từ bỏ thói quen dạy học cũ, mạnh dạn đổi mới, chủ động sáng tạo để phấn đấu trở thành GV có tri thức sâu rộng và trình độ sư phạm vững vàng, biết ứng xử tinh tế, biết sử dụng các TBDH hiện đại, biết định hướng học tập cho HS theo tinh thần phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo, độc lập của HS trong qúa trình học tập.