Đề tài Vấn đề đọc hiểu và dạy học thơ Nguyễn Khuyến theo chương trình THCS mới

bé gi¸o dôc - ®µo t¹o
Tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi
Khoa ng÷ v¨n
********************
BµI tËp tèt nghiÖp
®Ò tµi
VÊn ®Ò ®äc hiÓu vµ d¹y häc th¬ NguyÔn KhuyÕn theo ch­¬ng tr×nh THCS míi
( Qua bµi th¬ : “ B¹n ®Õn ch¬i nhµ” SGK Ng÷ V¨n 7 tËp I)
Ng­êi thùc hiÖn: Ph¹m ThÞ H­¬ng
Líp: Ng÷ V¨n-Nam Trùc- Tõ xa kho¸ I
Ng­êi h­íng dÉn: PGS-TS §ç H¶i Phong
Nam Trùc: 2008
Lêi c¶m ¬n
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i ®· nhËn ®­îc sù gióp ®ì cña PGS-TS §ç H¶i Phong , nay t«i ®· hoµn thµnh ®Ò tµi nµy xin ch©n thµnh c¶m ¬n PGS-TS §ç H¶i Phong ng­êi ®· tËn lßng bá c«ng gióp ®ì chóng t«i.
Môc lôc
PhÇn më ®Çu
1- LÝ do chän ®Ò tµi
 Cïng víi NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn Du, Hå Xu©n H­¬ng, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn §×nh ChiÓu, Phan Béi Ch©u, NguyÔn ¸i Quèc, Tè H÷u, Xu©n DiÖu, Huy CËn, Ng« TÊt Tè, NguyÔn C«ng Hoan, Vò Träng Phông, Nam Cao. Th× tªn tuæi NguyÔn KhuyÔn lu«n lµ niÒm tù hµo cho nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n häc d©n téc.
 Bµi th¬ “ B¹n ®Õn ch¬i nhµ” lµ mét bµI th¬ rÊt hay cña NguyÔn KhuyÕn, nã ®· thÓ hiÖn t×nh b¹n ®Ëm ®µ, th¾m thiÕt qua giäng th¬ hãm hØnh cña t¸c gi¶.
 ChÝnh v× nã quan träng nh­ vËy mµ nã ®· ®­îc ®­a vµo ch­¬ng tr×nh THCS. 
 ChÝnh v× v× vËy mµ chóng t«i ®i vµo t×m hiÓu t¸c phÈm thùc trang ®äc, hiÓu vµ gi¶ng d¹y t¸c phÈm nµy trong THCS lµ ch­a tèt’
VÝ dô: ë líp 7 Tr­êng THCS Trùc §¹o, TØnh Nam §Þnh, sau khi häc xong bµi chóng t«i cã ®­a ra mét sè c©u hái ®Ó kiÓm tra kiÕn thøc cña bµi th× kÕt qu¶ thu ®­îc lµ 70% hiÓu thÊu ®¸o, 30% hiÓu ch­a tèt.
 V× vËy chóng t«i ®i vµo nghiªn cøu, t×m hiÓu t¸c phÈm “ B¹n ®Õn ch¬I nhµ” cßn bëi sù yªu thÝch c¸ nh©n.
2- LÞch sö vÊn ®Ò
 MÆc dï tõ tr­íc tíi nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh s¸ng t¸c, nghiªn cøu vÒ NguyÔn KhuyÕn, BiÖn Minh §iÒn “ Trªn con ®­êng tiÕp cËn hiÖn t­îng NguyÔn KhuyÕn”,NguyÔn HuÖ Chi “ Thi hµo nguyÔn KhuyÕn ®êi vµ th¬”.
S¸ch thiÕt kÕ,gi¸o viªn ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò nµy.
 C¸c nhµ nghiªn cøu còng nh­ c¸c nhµ so¹n s¸ch ®· ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®äc hiÓu t¸c phÈm nµy trong THCS nh­ng nã lµ vÊn ®Ò ch­a ®­îc gi¶I quyÕt thÊu ®¸o. chÝnh v× vËy chóng t«i ®i vµo nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy mong gãp thªm mét tiÕng nãi lµm s¸ng tá vÊn ®Ò h¬n.
3- §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
 §èi t­îng nghiªn cøu cña chóng t«i lµ vÊn ®Ò ®äc hiÓu vµ d¹y häc th¬ NguyÔn KhuyÕn theo ch­¬ng tr×nh THCS míi qua bµi th¬ :“ B¹n ®Õn ch¬i nhµ” cña NguyÔn KhuyÕn SGK Ng÷ V¨n Líp 7 tËp I.
 Ph¹m vi nghiªn cøu lµ toµn bé nh÷ng tri thøc liªn quan ®Õn t¸c gi¶ NguyÔn KhuyÕn vµ ®Æc biÖt lµ bµi th¬ “ B¹n ®Õn ch¬i nhµ”.
 V¨n b¶n bµi th¬ “ B¹n ®Õn ch¬i nhµ” chóng t«i lÊy tõ SGK Ng÷ V¨n 7 TËp I trang 104 NXBGD, H.2004.
4- Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 
Môc ®Ých: Nghiªn cøu cña chóng t«i lµ lµm s¸ng tá vÊn ®Ò ®äc hiÓu vµ d¹y häc th¬ NguyÔn KhuyÕn theo ch­¬ng tr×nh THCS míi ( Qua bµI th¬ “ B¹n ®Õn ch¬i nhµ” SGK Ng÷ V¨n 7 tËp I)
 §Ó thùc hiÖn môc ®Ých trªn chóng t«i ®· ®Ò ra nhiÖm vô cô thÓ nh­ sau:
X¸c ®Þnh c¬ së lÝ thuyÕt cho vÊn ®Ò.
§Þnh h­íng ®äc hiÓu v¨n b¶n.
§Þnh h­íng ®äc hiÓu bµI th¬ “ B¹n ®Õn ch¬I nhµ”. 
5- Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu
 Ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn vÊn ®Ò cña chóng t«I chñ yÕu lµ tiÕp cËn hÖ thèng vµ tæng hîp tri thøc liªn nghµnh Ng÷ V¨n.
 Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn bµi tËp nµy chóng t«i sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p cô thÓ nh­ sau: Ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, ®èi chiÕu, thèng kª ph©n lo¹i.
6- CÊu tróc cña bµi tËp tèt nghiÖp
NgoµI phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn bµi tËp nµy chia lµm 3 ch­¬ng:
Ch­¬ng I: C¬ së lý thuyÕt
Ch­¬ng II: §Þnh h­íng ®äc hiÓu
Ch­¬ng III: §Þnh h­íng d¹y hoc
Ch­¬ng I
C¬ së lý thuyÕt
I- C¬ së lý thuyÕt thÓ lo¹i
1-ThÓ lo¹i t¸c ph¶m v¨n häc 
 H×nh thøc chØnh thÓ cña t¸c phÈm v¨n häc, khi tiÕp xóc víi bÊt kú t¸c phÈm v¨n häc nµo, ng­êi ®äc bao giê còng ph¶i ®Æt ra c©u hái, ®©y lµ mét bµi th¬, mét cuèn tiÓu thuyÕt hay mét vë kÞch.Nh­ vËy ý thøc vÒ thÓ lo¹i cña mçi ng­êi lu«n g¾n liÒn víi tõng lo¹i t¸c phÈm cô thÓ. ViÖc nghiªn cøu, häc tËp vµ gi¶ng d¹y v¨n häc lµ ho¹t ®éng kh¸m ph¸ tõng thÓ lo¹i v¨n häc cã nh­ vËy míi mang l¹i hiÖu qu¶ nh­ mong muèn.
 ThÓ lo¹i v¨n häc lµ mét hiÖn t­îng lo¹i h×nh cña s¸ng t¸c vµ giao tiÕp v¨n häc, h×nh thµnh trªn c¬ së sù lÆp ®i lÆp l¹i cã quy luËt cña yÕu tè t¸c phÈm. 
 Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i v¨n häc lµ mét qu¸ tr×nh vËn ®éng cña lÞch sö v¨n ho¸ phøc t¹p ë mçi d©n téc vµ thêi ®¹i, mçi thÓ lo¹i ®Òu ra ®êi nh»m ®¸p øng nhu cÇu s¸ng t¹o vµ th­ëng thøc nghÖ thuËt cña con ng­êi tõ thêi xa x­a th¬ ca vµ truyÖn cæ d©n gian ra ®êi phôc vô nhu cÇu nhËn thøc vµ sinh ho¹t v¨n ho¸ cña con ng­êi.Cã thÓ lo¹i v¨n häc kh«ng ngõng ph¸t triÓn, cã thÓ lo¹i suy tµn vµ mÊt ®i. Ch¼ng h¹n mét sè thÓ lo¹i v¨n häc cæ ë ViÖt Nam nay ®· bÞ suy tµn nh­ c¸o, phó, hÞch sö thi. 
 ë ViÖt Nam suèt thêi kú trung ®¹i, nÒn v¨n häc viÕt chÞu ¶nh h­ëng trùc tiÕp cña hÖ thèng v¨n häc cæ Trung Hoa, ®ång thêi còng h×nh thµnh c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ViÖt Nam nh­ ng©m khóc, truyÖn n«m, h¸t nãi.
 Sang ®Çu thÕ kû XX trë ®i h×nh thµnh c¸c thÓ lo¹i v¨n häc hiÖn ®¹i ®Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt.
 Giai ®o¹n 1930-1945 lµ thêi kú cuéc c¸ch m¹ng v¨n häc trªn ®Êt n­íc ta.Th¬ §­êng luËt nh­êng cho th¬ míi, tiÓu thuyÕt ®­îc c¸ch t©n râ rÖt.
 Sù h×nh thµnh cña thÓ lo¹i v¨n häc lµ do sù phèi hîp thèng nhÊt c¸c ph­¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc cña cña t¸c phÈm v¨n häc theo ph­¬ng thøc cã tÝnh quy luËt nhÊt ®Þnh.
 Sù ph©n chia thÓ lo¹i t¸c phÈm thùc chÊt lµ ph©n lo¹i néi dung vµ h×nh thøc thÓ Lo¹i (10,89).ThÓ lo¹i th­êng ®­îc xem lµ kiÓu d¹ng cña v¨n häc ch¼ng h¹n lµ tù sù gåm c¸c thÓ: anh hïng ca, truyÖn ng¾n truyÖn võa, tiÓu thuyÕt, kÞch gåm bi kÞch, hµi kÞch chÝnh kÞch, th¬ tr÷ t×nh gåm c¸c thÓ: lôc b¸t ®­êng luËt th¬ tù do 
 C¸c thÓ lo¹i cßn ®­îc x¸c ®Þnh ranh giíi bëi h×nh thøc lêi v¨n ch¼ng h¹n th¬ kh¸c v¨n xu«i, thÓ lo¹i cßn ®­îc ph©n biÖt nhau b»ng thÓ v¨n, dung l­îng c¶m høng t×nh ®iÖu, néi dung lo¹i thÓ.
2-T¸c phÈm tr÷ t×nh 
 §Æc ®iÓm néi dung cña t¸c phÈm tr÷ t×nh thÕ giíi chñ quan cña con ng­êi, c¶m xóc t©m tr¹ng ý nghÜa ®­îc tr×nh bµy trùc tiÕp lµ néi dung chñ yÕu 
 Nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng cã diÖn m¹o, hµnh ®éng lêi nãi, quan hÖ cô thÓ nh­ng ®­îc thÓ hiÖn trong giäng ®iÖu, c¶m xóc, trong c¸ch nghÜ, ph¹m vi cña lo¹i t¸c phÈm tr÷ t×nh, mÆc dï nã lµ tiªu biÓu nhÊt, ngoµi th¬ tr÷ t×nh cßn cã tuú bót, th¬ v¨n xu«i, ca trï tõ khóc
 Cã thÓ ph©n chia th¬ tr÷ t×nh b»ng nhiÒu c¸ch: Tr­íc ®©y ng­êi ta chia ra lµm bi ca, tông ca, th¬ trµo phóng.
 HiÖn nay ( Tr÷ t×nh t©m t×nh, tr÷ t×nh phong c¶nh, tr÷ t×nh thÕ sù tr÷ t×nh c«ng d©n ).
§Æc ®iÓm cña th¬ tr÷ t×nh:
 Ng«n ng÷ th¬ b·o hoµ c¶m xóc.
 Ng«n ng÷ th¬ giµu nh¹c tÝnh.
 Ng«n ng÷ th¬ giµu h×nh ¶nh.
3- Th¬ trung ®¹i cã ®Æc ®iÓm
 VÒ néi dung: Cã hai néi dung cèt lâi: c¶m høng yªu n­íc vµ c¶m høng nh©n ®¹o. 
 VÒ h×nh thøc: Th¬ trung ®¹i tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong x· héi phong kiÕn cã nÒn v¨n ho¸ riªng, cã t­ t­ëng mÜ häc riªng, do ®ã vÒ h×nh thøc còng cã hÖ thèng bót ph¸p riªng. C¸i riªng ®ã thÓ hiÖn ë ba khÝa c¹nh: YÕu tè H¸n, tÝnh quy ph¹m, vµ quy m« kÕt tinh nghÖ thuËt. 
4- Th¬ tr÷ t×nh trung ®¹i cã ®Æc ®iÓm 
 Néi dung: ThÓ hiÖn c¶m høng yªu n­íc vµ c¶m høng nh©n ®¹o.
H×nh thøc: ChÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña v¨n ho¸ H¸n vµ v¨n häc H¸n: viÕt b»ng ch÷ H¸n, s¸ng t¸c theo thÓ tµi cña v¨n häc H¸n, thi liÖu vµ v¨n liÖu còng lÊy ë s¸ch vë Trung Hoa.
Quan ®iÓm nghÖ thuËt coi träng gi¸o huÊn. 
ThÓ th¬: Bao gåm c¸c thÓ th¬ chÝnh: thÓ th¬ luËt §­êng, thÓ cæ phong, thÓ tõ, thÓ lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, thÓ h¸t nãi. Ch­a cã t¸c phÈm ®å sé, bót ph¸p thiªn vÒ lèi chÊm ph¸, ®iÎm nhÊn, gîi h¬n t¶.
2- C¬ së lý thuyÕt ph­¬ng ph¸p
 Tõ bèn ph­¬ng ph¸p lín cña ngµnh lý luËn d¹y häc khi vËn dông vµo d¹y v¨n ng­êi ta t×m ra bèn ph­¬ng ph¸p lín:
+ Ph­¬ng ph¸p ®äc s¸ng t¹o 
+ Ph­¬ng ph¸p gîi t×m
+ Ph­¬png ph¸p nghiªn cøu
+ Ph­¬ng ph¸p t¸i t¹o.
a- Ph­¬ng ph¸p ®äc s¸ng t¹o 
 §©y lµ ph­¬ng ph¸p ®Æc biÖt ®­îc sinh ra do chÝnh ®Æc tr­ng bé m«n. Nã lµ hÖ thèng cña nh÷ng biªn ph¸p kh¸c nhau hç trî nh­ng trung t©m vÉn lµ ®äc, nã kh«ng chØ quy vÒ cã viÖc tËp ®äc hiÓu theo nghÜa ®¬n gi¶n, mµ nã thÓ hiÖn ë nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau cña t¸c gi¶ vµ ho¹t ®éng kh¸c nhau cña häc sinh, môc ®Ých ph­¬ng ph¸p nµy lµ ph¸t triÓn ®­îc sù c¶m thô s©u s¾c vµ thªm ®­îc sù c¶m thô trùc tiÕp cña trß víi t¸c phÈm v¨n häc nghÖ thuËt .
 Ph­¬ng ph¸p ®äc s¸ng t¹o t¸c ®éng ®Õn ng­êi ®äc, ng­êi nghe c¶ ©m thanh vµ t­ t­ëng mét lóc. Ph­¬ng ph¸p ®äc s¸ng t¹o ®­îc sö dông hÇu nh­ th­êng trùc trong tiÕt häc, lóc b¾t ®Çu xem xÐt sau khi ph©n tÝch c¸c t¸c phÈm v¨n ch­¬ng.
 Trung t©m cña ph­¬ng ph¸p ®éc s¸ng t¹o lµ ph­¬ng ph¸p ®äc diÔn c¶m.§Ønh cao cña ®äc diÔn c¶m lµ ®äc nghÖ thuËt cña gi¸o viªn, ®äc biÓu diÔn cña nghÖ sü.
Gi¶n dÞ vµ tù nhiªn
Thu nhËp vµo néi dung t­ t­ëng nghÖ thuËt cña t¸c phÈm ë møc dÔ hiÓu víi häc sinh c¸c løa tuæi.
TruyÒn ®¹t râ rµng t­ t­ëng t¸c gi¶
ThÓ hiÖn tr×nh ®é cña m×nh víi t¸c phÈm ®­îc ®äc 
Th¸i ®é tiÕp xóc nhiÖt t×nh víi ng­êi nghe
Ph¸t ©m râ rµng vµ chÝnh x¸c
TruyÒn ®¹t ®­îc ®Æc ®iÓm lo¹i thÓ vµ phong c¸h t¸c phÈm 
Kü n¨ng sö dông ®óng giäng cña m×nh
b- Ph­¬ng ph¸p gîi t×m 
 Ph­¬ng ph¸p nµy ®­îc khëi nguyªn tõ ph­¬ng ph¸p “ Nªu vÊn ®Ò” trong lÝ luËn d¹y häc ®¹i c­¬ng.
 Ph­¬ng ph¸p gîi t×m chñ yÕu ng­êi häc ®i t×m hiÓu ®Ó tù chiÕm lÜnh lÊy tri thøccña m×nh, ë ®©y vai trß chñ thÓ cña häc sinh ®­îc ph¸t huy.
 X©y dùng mét hÖ thèng c©u hái logic,dÉn häc sinh mét c¸h liªn tôc tõ quan s¸t ®Õn ph©n tÝch hiÖn t­îng, tõ nh÷ng kÕt luËn bé phËn ®Õn kh¸i qu¸t.
 X©y dùng mét hÖ thèng bµi tËp vÒ v¨n b¶n t¸c phÈm nghÖ nghÖ thuËt hoÆc bµi tËp phª b×nh, t­ liÖu tham kh¶o cho c«ng viÖc cña ng­êi häc ë d¹ng líp, x· héi c¸ nh©n.
 §Æt vÊn ®Ò do thÇy gi¸o hoÆc häc sinh theo ®Ò xuÊt cña thÇy gi¸o vµ tiÕn hµnh tæ chøc tranh luËn.
c- Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu
 Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ ph­¬ng ph¸p gióp häc sinh t×m ra ®èi t­îng kh¶o s¸t Ýt nhiÒu míi mÎ mµ tr­íc ®ã ch­a biÕt. Nã ph¸t triÓn kü n¨ng tù ph©n tÝch t¸c phÈm, tù ®¸nh gi¸ thµnh tùu vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt ë ng­êi häc sinh.
 Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®­îc sö dông ë c¸c giê häc th«ng th­êng ®Æc biÖt trong c¸c buæi xªmina, hoÆc nh÷ng héi nghÞ v¨n häc tæng kÕt c¸c bµi lµm cña häc sinh 
 C¸c biÖn ph¸p cô thÓ lµ: ThÇy nªu vÊn ®Ò cho c¶ líp, tong nhãm tong c¸ nh©n, nhËn vÊn ®Ò m×nh thÝch ®Ó gi¶I quyÕt. Cã gi¸o viªn ®­a vÊn ®Ò ra råi häc sinh lµ ng­êi ph¶n biÖn 
d- Ph­¬ng ph¸p t¸i t¹o 
 Thùc chÊt ®©y lµ ph­¬ng ph¸p nhí mét c¸h s¸ng t¹o, ph­¬ng ph¸p nµy h­íng häc sinh vµo nh÷ng tri thøc cã s½n trong ng«n ng÷ hoÆc bµi gi¶ng cña gi¸o viªn, s¸ch gi¸o khoa ®· lùa chän. Häc sinh kh«ng hoµn toµn ghi nhí m¸y mãc mµ chiÕm lÜnh tri thøc mét c¸ch cã ý thøc.
 Trong ph­¬ng ph¸p nµy gi¸o viªn còng nªu vÊn ®Ò theo nhiÒu ph­¬ng h­íng råi trß tù gi¶i quyÕt
 BiÖn ph¸p cã thÓ lµ gi¸o viªn kÓ vÒ cuéc ®êi vµ t¸c phÈm cña nhµ v¨n, ®äc bµi gi¶ng vÒ con ®­êng s¸ng t¹o vµ t¸c phÈm cña nhµ v¨n hoÆc bµi gi¶ng tæng quan cã dµn ý tãm t¾t trªn b¶ng vµo vë häc sinh.
 §©y lµ ph­¬ng ph¸p thÝch hîp nhÊt ë nh÷ng líp lín vµ dÔ ph¸t hiÖn nh÷ng häc sinh n¨ng khiÕu.
(2, 24"31)
Ch­¬ng Ii
®Þnh h­íng ®äc hiÓu
I- Th©n thÕ sù nghiÖp
 NguyÔn KhuyÕn tªn thËt lµ NguyÔn Th¾ng, hiÖu QuÕ S¬n, tù MiÔn Chi, sinh ngµy 15 th¸ng 02 n¨m 1835 t¹i quª ngo¹i lµng V¨n Khª- x· Hoµng X¸ nay thuéc x· Yªn Trung, HuyÖn ý Yªn, TØnh Nam §Þnh, n¨m 8 tuæi NguyÔn KhuyÕn míi theo gia ®×nh vÒ quª ë Hµ Nam vµ sèng ë ®ã, NguyÔn KhuyÕn xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh nhµ nho truyÒn thèng khoa b¶ng, tæ tiªn nhiÒu ng­êi ®ç ®¹t cao lµm quan to nh­ng ®Òn ®êi «ng th©n sinh chØ ®ç ba khoa tó tµi, ®i d¹y häc kiÕm sèng, gia ®×nh nghÌo tóng.
 NguyÔn KhuyÕn rÊt hiÕu häc, 17 tuæi ®· ®i thi h­¬ng, nh­ng kh«ng ®ç. Sau ®ã cha mÊt, NguyÔn KhuyÕn ph¶i thay cha d¹y häc nu«i gia ®×nh. N¨m 1864 NguyÔn KhuyÕn ®ç gi¶i nguyªn t¹i tr­êng thi h­¬ng t¹i Hµ Néi, nh­ng n¨m sau thi héi bÞ tr­ît, «ng ë l¹i HuÕ theo häc Quèc Tö Gi¸m, ®Õn khoa thi T©n Mïi 1871 NguyÔn KhuyÕn ®ç ®Çu c¶ lµ thi héi vµ thi ®×nh ®­îc vua ban cê biÓn kÌm theo hai ch÷ “Tam Nguyªn”. Tõ ®ã «ng ®­îc gäi lµ Tam Nguyªn Yªn §æ. NguyÔn KhuyÕn ®­îc bæ dông chøc to¶n tu ë Quèc sö qu¸n trong triÒu, råi ®èc häc t¹i Thanh Ho¸, ¸n s¸t Thanh Ho¸. N¨m 1878 NguyÔn KhuyÕn cïng c¸c quan ®Çu tØnh bÞ triÒu ®×nh khiÓn tr¸ch vµ gi¸ng chøc v× téi ‘®¶o vò” kÞp thêi vµ kh«ng dÑp næi lo¹n l¹c, ®iÒu vÒ HuÕ, sung chøc trùc häc sÜ, to¶n tu quèc sö qu¸n. Th¸ng 7 n¨m 1883, NguyÔn KhuyÕn ®­îc cö lµm phã sø, cïng ch¸nh sø L· Xu©n Oai ®i sø sang triÒu ®×nh M·n Thanh nh­ng ch­a qua biªn giíi th× cã lÖnh ®×nh l¹i v× giÆc Ph¸p chiÕm gi÷ cöa ThuËn An vµ triÒu ®×nh HuÕ ®· ký hoµ ­íc nhËn quyÒn b¶o hé cña ph¸p, «ng vÒ quª nhµ lÊy cí nghØ d­ìng bÖnh. Th¸ng 12 n¨m ®ã Ph¸p chiÕm T©y S¬n, tæng ®èc T©y S¬n lµ NguyÔn §inh NhuËn theo NguyÔn Quang BÝch lªn H­ng Ho¸ kh«ng chiÕn. NguyÔn H÷u §é tªn tay sai ®¾c lùc cña thùc d©n, nh©n danh triÒu ®×nh ®Ò cö NguyÔn KhuyÕn lµm quyÒn Tæng §èc T©y S¬n, nh­ng «ng kh«ng chÞu ®Õn nhËn chøc. Th¸ng 6 n¨m 1884, NguyÔn KhuyÕn vµo HuÕ kiªn quyÕt c¸o quan vÒ h­u vµ mïa thu n¨m ®ã «ng trë l¹i quª nhµ, sèng cuéc ®êi Èn dËt, sau khi chiÕm ®­îc toµn bé ®Êt n­íc ta, giÆc Ph¸p cho tay ch©n ®Õn mêi NguyÔn KhuyÕn ra lµm quan l¹i nh­ng «ng døt kho¸t chèi tõ. Kho¶ng 1891-1892 Hoµng Cao Kh¶i-Kinh l­îc sö B¾c K× mêi NguyÔn KhuyÕn ®Õn d¹y häc con h¾n t¹i t­ dinh Hµ Néi, cùc ch¼ng ®·, NguyÔn KhuyÕn ph¶i nhËn lêi, nh­ng Ýt l©u sau l¹i c¸o bÖnh, cho con lµ NguyÔn Hoan thay. N¨m 1905, tæng ®èc H­ng Yªn lµ Lª Hoan tæ chøc cuéc thi th¬ vÞnh KiÒu cã mêi NguyÔn KhuyÕn tham gia ban gi¸m kh¶o duyÖt cho thªm thanh thÕ. Kh«ng thÓ tõ chèi, nh­ng NguyÔn KhuyÕn còng kh«ng nÐn næi nçi bÊt lùc bÞ quÊy rÇy, ®· m­în trÝch 1 bµi th¬ vÞnh KiÒu ®Ó m¾ng vµo mÆt chóng “ Th»ng b¸n t¬ kia gië giãi ra, lµm cho bËn ®Õn cô viªn giµ”. 
 Ngµy 5 th¸ng 2 n¨m 1909 NguyÔn KhuyÕn mÊt t¹i quª nhµ h­ëng thä 75 tuæi.
 NguyÔn KhuyÕn s¸ng t¸c nhiÒu vµ liªn tôc suèt cuéc ®êi ngay tõ lóc cßn nhá tõ lóc cßn nhá lµ mét anh kho¸ nghÌo cho ®Õn khi mÊt nh­ng ®­îc chó ý nhiÒu h¬n c¶ vÉn lµ nh÷ng t¸c phÈm lµm sau khi ®· trë l¹i quª nhµ ®­¬ng thêi «ng ®· næi tiÕng lµ mét thi nh©n tµi hoa con sè t¸c phÈm cña NguyÔn KhuyÕn s­u tÇm ®­îc hiÖn nay ®· lªn ®Õn 800, nh­ng míi giíi thiÖu ®­îc 432, bao gåm 86 bµi th¬ ch÷ N«m, 267 bµi th¬ ch÷ H¸n, 6 bµi th¬ dÞch, 67 c©u ®èi, 6 bµi v¨n xu«i, ®Æc biÖt trong nh÷ng t¸c phÈm cña NguyÔn KhuyÕn ®Ó l¹i, nhiÒu bµi th¬ cã c¶ hai b¶n H¸n vµ N«m, néi dung hoµn toµn thèng nhÊt. Th¬ v¨n NguyÔn KhuyÕn rÊt ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i rÊt phong phó vÒ ®Ò tµi vµ ph­¬ng ph¸p biÓu hiÖn c¶m xóc, ë mÆt nµo NguyÔn KhuyÕn còng thÓ hiÖn tµi n¨ng ë mÆt vµ t¹o ®­îc nh÷ng nÐt riªng cña m×nh.
II- phong c¸ch s¸ng t¸c
 Nh×n chung th¬ v¨n NguyÔn KhuyÕn RÊt ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ViÖt Nam, chóng ta cã thÓ t×m thÊy ë ®Êy t©m hån con ng­êi ViÖt Nam ®a c¶m, s©u s¾c mµ ch©n thµnh, nh÷ng bøc tranh phong c¶nh lµng quª méc m¹c, gi¶n dÞ ®Çy thi vÞ, nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n ho¸, d©n gian thuÇn hËu, chÊt ph¸c ®ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ to lín gãp phÇn c¬ b¶n t¹o nªn shÊp dÉn cña th¬ v¨n «ng.
 Th¬ NguyÔn KhuyÕn ®· thÓ hiÖn 1 t©m sù yªu n­íc ®Çy tÝnh chÊt bi kÞch. 
 C¸i tiÕng than ®au xãt ¸m ¶nh NguyÔn KhuyÕn ®Õn tËn cuèi ®êi ®· nãi lªn nçi ®au day døt kh«n ngu«I cña mét nhµ nho phÇn nµo bèi rèi bëi lÏ xuÊt xø tr­íc thêi thÕ vµ vËn n­íc.
 Suèt cuéc ®êi «ng dïi mµi kinh sö phß vua gióp n­íc.
NguyÔn KhuyÕn còng ph¶I ®Êu tranh víi chÝnh m×nh ®Ó v­ît qua ®­îc thö th¸ch cña cuéc sèng ®ãi nghÌo, thÊt thÕ NguyÔn KhuyÕn tong cã lóc “¤m mÆt khãc” ®Ó råi ngöa tay nhËn miÕng thÞt cña ng­êi b¹n cho.
MÆc dï c¸c quan vÒ ë Èn nh­ng t©m hån ®a c¶m cña «ng l¹i kh«ng cho phÐp «ng sao l·ng cuéc ®êi.
Th¬ NguyÔn KhuyÔn thÓ hiÖn mét hån th¬ d©n d· ®Ëm ®· t×nh quª h­¬ng.
Kh«ng chØ cã t©m hån ng­êi nghÖ sÜ yªu c¸I ®Ñp cña thiªn nhiªn, NguyÔn KhuyÕn cßn cã mèi ®ång c¶m s©u s¾c víi con ng­êi vµ cuéc sèng n¬I th«n d·.
Cô Tam Nguyªn c­ sèng gi÷a d©n lµng nh­ vËy, cïng ®ång c¶m, céng khæ hiÓu tõng ch©n t¬ kÏ tãc cuéc sèng cña mét vïng quª nghÌo gi÷a thêi lo¹n nµy cho nªn trong nh÷ng trang th¬ NguyÔn KhuyÕn kh«ng chØ hiÖn lªn mét n«ng th«n yªn ¶, b×nh lÆng, t­¬i m¸t, ®Ñp ®Õn x«n xang lßng ng­êi, mét n«ng th«n ®Ëm ®µ s¾c th¸i v¨n ho¸ d©n gian qua nh÷ng phong tôc tËp qu¸n, héi hÌ tÕt nhÊt, khoa väng mµ cßn cã c¶ mét n«ng th«n tiªu ®iÒu, x¬ x¸c ®ãi nghÌo v× tai trêi, ¸ch n­íc. VÒ nh÷ng ¸p bøc bÊt c«ng, nh÷ng tÖ n¹n ®ang cßn ®Çy rÉy.
Th¬ NguyÔn KhuyÔn cßn hÊp dÉn chóng taë nh÷ng t×nh c¶m rÊt ®êi th­êng ®­îc biÓu hiÖn mét c¸h ch©n thµnh, dung dÞ
NguyÔn KhuyÕn cßn lµ mét nhµ th¬ trµo phóng næi tiÕng cña mét nô c­êi riªng kh«ng dÔ lÉn trong lµng c­êi ViÖt Nam. Th­êng th­êng «ng chØ c­êi mØm, c­êi nô, cã khi hiÒn hËu, khoan dung, cã khi vui ®ïa ®Õn chít nh¶, còng cã khi s©u cay chua ch¸t, tinh tÕ biÓu hiÖn mét trÝ tuÖ uyªn b¸c, s¾c s¶o, mét tr¸I tim chÊt chøa ®Çy nh÷ng nçi buån, niÒm vui, th­¬ng, giËn, víi ®êi vµ mét ngän bót tµi n¨ng.
TiÕng c­êi trong th¬ NguyÔn KhuyÕn bao giê còng mang h¬Ii h­íng cña thêi ®¹i mµ «ng ®ang sèng mµ ®Òu nh»m vµo nh÷ng ®èi t­îng cã quan hÖ xa gÇn víi c¸I x· héi thùc d©n nöa phong kiÕn ®ang hµng ngµy hµng giê thÓ hiÖn tr­íc m¾t.
NguyÔn KhuyÕn sèng vµ s¸ng t¸c trong giai ®o¹n cuèi cïng cña th¬ ca trung ®¹i cßn l©n sang c¶ gÇn chôc n¨m ®Çu cña mét thêi k× v¨n häc míi,nh­ng v¨n th¬ cña «ng kh«ng hÒ tµ hÐo, ng­îc l¹i vÉn táa s¸ng thi tÇn cho ®Õn tËn gi©y phót cuèi cïng.thµnh tùu ®ã chøng tá tµi n¨ng kiÖt xuÊt cña NguyÔn KhuyÕn ng­êi nèi tiÕp xøng ®¸ng nh÷ng ®Ønh cao chãi läi cña th¬ ca thêi trung ®¹i nh­ NguyÔn Tr·I, NguyÔn Du, Hå Xu©n H­¬ng.
III- Bµi th¬ “ B¹n ®Õn ch¬I nhµ” 
Bµi th¬ ®· thÓ hiÖn mét hån th¬ d©n d· ®Ëm ®µ, t×nh quª h­¬ng cña NguyÔn KhuyÕn, c¸I t«I ch÷ t×nh cña nhµ th¬ lu«n hiÖn diÖn, rÊt mùc ®»m th¾m, ©n t×nh, còng rÊt méc m¹c, d©n d· mang ®Ëm b¶n s¾c t©m hån con ng­êi ViÖt Nam , ®èi víi b¹n bÌ NguyÔn KhuyÕn kh«ng chØ lµm th¬ tÆng mµ cßn thÓ hiÖn t×nh c¶m g¾n bã s©u nÆng cña c¶ mét ®êi ng­êi, nh÷ng cuéc viÕng th¨m hiÕm hoi lóc tuæi giµ, kh«ng mam cao cç ®Çy, nghÌo kh«ng cã g× tiÕp b¹n th× lµm mét bµi th¬:
“§· bÊy l©u nay b¸c tíi nhµ
TrÎ thêi ®i v¾ng, chî thêi xa 
Ao s©u n­íc c¶ kh«n chµi c¸
V­ên réng ao th­ khã ®uæi gµ
C¶i chöa ra c©y, cµ míi nô
BÇu võa rông rèn m­íp ®­¬ng hoa
§Çu trß tiÕp kh¸ch trÇu kh«ng cã
B¸c ®Õn ch¬I ®©y ta víi ta”
(B¹n ®Õn ch¬i nhµ)
C¸I g× còng cã nh­ng kh«ng cã c¸i g× hÕt, bµi th¬ cø bãc dÇn nh÷ng nghi thøc x· giao mµu mÌ cña x· héi, ®Ó cuèi cïng, khi nh÷ng líp vá h×nh thøc kh«ng cßn g× n÷a th× chóng ta thÊy hiÖn lªn mét t×nh b¹n hÕt søc cao quý, hÕt søc ®Ñp ®Ï.
“ B¸c ®Õn ch¬I ®©y ta víi ta”
§©y lµ mét trong nh÷ng sè bµi th¬ mÉu mùc cña th¬ ca vÒ t×nh b¹n trong v¨n häc trung ®¹i , tÊm lßng «ng thÕ nµo th× «ng bµy tá thÕ Êy kh«ng cao ®µm kho¸t luËn, kh«ng nãi chuyÖn lÏ nghÜa c¸ch vêi.
Lèi ch¬i ch÷ trong bµi th¬ ®· ®­îc sö dông mét c¸ch thËt nhuÇn nhuyÔn c¸I l¾t lÐo cña tiÕng mÑ ®Î, cña c¸c ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó diÔn ®¹t c¸I thùc tÕ Ðo le trong c¸c quan hÖ phøc t¹p o¸I o¨m o¨m cña t×nh c¶m vµ cuéc ®êi khÝa c¹nh ch¬I ch÷ rÊt nhá nhen vµo trong c¸ch diÔn ®¹t nh­ mét thao t¸c cña ng«n ng÷ nghÖ thuËt hÕt søc tinh tÕ nh­ng cã thÓ lµ ®iÓm träng t©m lÝ gi¶I toµn bé ng÷ nghÜa cña bµi
“§Çu trß tiÕp kh¸ch trÇu kh«ng cã
B¸c ®Õn ch¬i ®©y ta víi ta”
 Bµi th¬ cßn cã nh÷ng tªn kh¸c ®­îc ghi trong b¶n kh¶o dÞ lµ “Su«ng T×nh”, GÆp b¹n ngåi ch¬I su«ng”.Mèi quan hÖ b¹n bÌ thuÇn tóy cao ®Ñp kh«ng m¶y may bëi mét chót vô lîi, vËt chÊt. B¹n ®Õn t×m ®Õn ta, ®©u ph¶i c¬m gµ c¸ gì v× mét li r­îi chÐn trµ, ta tiÕp b¹n, ®Õn c¶ mét miÕng trÇu ®­a chuyÖn còng kh«ng cã nèt, nh­ng thÕ l¹i hãa hay t×nh b¹n nh­ vËy míi lµ t×nh b¹n ®Ých thùc , trong suèt, gi÷a ta víi ta, chØ cßn lµ hai t©m hån, tuy hai lµ mét.
 §ã lµ tÇng ng÷ nghÜa thø nhÊt, cßn mét tÇng ng÷ nghÜa kh¸c còng n¶y sinh trªn c¬ së xo¸y s©u, vµo lÝ gi¶i t¹i sao l¹i dïng c¸h nãi “ Ta víi ta” ch¼ng mÊy khi ®Õn ch¬I b¸c lµ kh¸ch quý, nh­ng b¸c l¹i ®Õn ch¬I trong c¶nh ngo¹t nghÌo, khan hiÕm mäi thø ®Õn lçi ®· tõ l©u ë nhµ nµy “ Chî bóa trÇu chÌ ch¼ng gi¸m mua” c¸I ®¬n s¬ tèi thiÓu më ®Çu cho phÐp tiÕp theo lµ miÕng trÇu còng kh«ng cã v× kh«ng cã trÇu cho nªn kh«ng thÓ coi b¸c lµ kh¸ch n÷a, chØ cßn lµ ta víi ta, mét c¸h nãi võa lµ ®Ó t¹ téi víi kh¸ch, rÊt tr©n t×nh, mong ®­îc th«ng c¶m, võa lµ ®Ó tù an ñi lµm cho tù m×nh bít lçi ¸y n¸y, b¨n kho¨n. ChØ lµ vµi c©u nhÑ nhâm thÕ th«I nh­ng l¹i cã kh¶ n¨ng gîi ra nh÷ng suy ngÉm kh¸i qu¸t, b×nh th­êng kh¸ch ®Õn nhµ miÕng trÇu lµ thñ tôc h×nh thøc ®Ó duy tr× quan hÖ chñ kh¸ch, b©y giê thiÕu miÕng trÇu, thiÕu h¼n yÕu tè h×nh thøc th× quan hÖ Êy lµm sao cã thÓ ®­îc duy tr×? B©y giê thiÕu miÕng trÇu tÊt c¶ chØ cßn lµ ta víi ta.ChØ v× sù thiÕu thèn mµ ta cã thÓ thay ®æi ®¶o lén c¶ mèi quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi ­ ? Ch÷ nghÜa cña NguyÔn KhuyÕn cã thÓ cã chiÒu s©u nh­ vËy kh«ng, NguyÔn KhuyÕn cã muèn nãi lín lªn nh­ vËy kh«ng, thiÕt nghÜ c©u tr¶ lêi kh«ng chØ tõ gãc ®é nghiªn cøu ng«n ng÷ nghÖ thuËt, l¹i cµng kh«ng chØ tõ viÖc ch¬I ch÷ mµ cßn phiÕn diÖn. §iÒu kh¶ng ®Þnh duy nhÊt cña chóng t«I lµ: Lèi ch¬I ch÷ cña NguyÔn KhuyÕn, dï sao còng kh«ng dõng l¹i c¸I giíi h¹n h×nh thøc thuÇn tuý , mµ râ rµng ®· trë thµnh mét trong nh÷ng biÖn ph¸p biÓu hiÖn néi dung ®Æc s¾c.